استیضاح" از جمله اختیاراتی است که بنابر اصل ۸۹ قانون اساسی به مجلس شورای اسلامی اعطا شده است تا در مواردی که نمایندگان مردم به نتایج قانونی میرسند، اقدام به عزل وزرای کابینه دولت کنند.
استیضاح به معنای مطالبه توضیح از وزیر از سوی قانونگذاران است و زمانی در مجلس شورای اسلامی قابل طرح است که به امضای حداقل 10 نفر از نمایندگان رسیده باشد. زمانی که پرونده استیضاح برای وزیری باز می‌شود، نمایندگان استیضاح کننده وزیر را برای مواخذه به صحن مجلس فرا میخوانند و به وزیر فرصت میدهند تا به ایرادات وارده پاسخ گوید.
قانون اساسی موضوع استیضاح را محدود نکرده و اختیار آن را به نمایندگان واگذاشته تا هر موردی را که بتوانند به عنوان استیضاح مطرح کنند، البته نمایندگان مکلّف نیستند تا اگر در هر موردی نقض قانونی مشاهده کردند بلافاصله به طرح استیضاح مبادرت کنند. بلکه پیش از استیضاح مواردی چو سوال از وزرا نیز در قانون پیش بینی شده است که در قالب آن می توان استیضاح را به اصطلاح آخرین تیر ترکش نمایندگان مجلس برای پاسخگو کردن وزیر قلمداد کرد.
بعد از اعلام استیضاح از سوی نمایندگان هیأت وزیران و یا وزیر مربوطه به مدت 10 روز فرصت دارد تا در صحن علنی حاضر شده و به سوالات نمایندگان پاسخ دهد و پس از آن موضوع اعتماد یا عدم اعتماد در مجلس نسبت به وزیر یا وزیران مورد بررسی قرار میگیرد و در خاتمه نمایندگان با اکثریت آراء در مورد اعتماد یا عدم اعتماد به وزیر تصمیم میگیرند.
مجلس هشتم با بیشترین اعلام وصول
در ادوار 9گانه مجلس از میان ۲۴ مورد استیضاح انجام شده، تنها ۷ استیضاح به برکناری وزرا انجامیده است و از میان ۱۷ استیضاح ناکام مجالس مختلف، ۱۵ مورد با رای اعتماد مجدد نمایندگان به وزرا، وزیر در کابینه به کار خود ادامه داده است.
استیضاح محمد عباسی وزیر ورزش دولت دهم را میتوان از این دست استیضاح‌ها برشمرد که پیش از رای‌گیری نهایی در صحن علنی منتفی شد و مورد دیگر استیضاح مسعود میرکاظمی وزیر بازرگانی دولت نهم که مصادف با مجلس هفتم بود و به دلیل پایان عمر مجلس خواهان استیضاح، برگزار نشد.
در میان ادوار مختلف خانه ملت، مجلس هشتم با اعلام وصول ۴ استیضاح و مجلس هفتم با اعلام وصول ۳ استیضاح رکورددار ثبت درخواست استیضاح تاکنون هستند. در میان دولت‌های ده‌گانه جمهوری اسلامی ایران، دولت دهم به دلیل مواجه‌شدن با ۵ استیضاح از جانب مجالس وقت، رکورددار محسوب می‌شود.
استیضاح فرجی‌دانا به عنوان وزیر علوم، تحقیقات و فناوری دولت یازدهم نیز از جمله استیضاحهایی بود که در مجلس نهم صورت گرفت و نتیجه نهایی این استیضاح برکناری وی از مسئولیت در وزارت علوم با 145 رأی موافق، 110 رأی مخالف و 15 رأی ممتنع از مجموع 270 رای نمایندگان بود.
بعد از استیضاح فرجی‌دانا؛ استیضاح علی‌اصغر فانی وزیر آموزش و پرورش و آخوندی وزیر راه و شهرسازی در مجلس برگزار شد، اما این دو برخلاف فرجی‌دانا با رای اعتماد مجدد اکثریت نمایندگان در راس وزارتخانه‌های خود باقی ماندند.
با وجود انجام این سه استیضاح طی حدود دو سال از آغاز به کار دولت یازدهم تاکنون، سایه استیضاح بر سر بسیاری از وزرای دولت همچنان سنگینی می‌کند به طوری که به جز حضور تعداد اندکی از وزیران در حاشیه امن‌تر، وزرای دیگر یا از مجلس کارت زرد گرفته و یا استیضاح آنها از سوی برخی نمایندگان زمزمه می‌شود.
علی ربیعی وزیر کار و تعاون، بیژن زنگنه وزیر نفت، گودرزی وزیر ورزش و جوانان، چیت‌چیان وزیر نیرو، طیب‌نیا وزیر اقتصاد و دارایی جزو مطرح‌ترین وزرایی هستند که گهگاه خبرهایی از اراده نمایندگان برای استیضاح آنها به گوش می‌رسد.
در چنین شرایطی و با عنایت به اینکه اساسا مقوله استیضاح وزیر اغلب دارای بار اقتصاد و سیاسی است معرفی می‌شود.
بسیاری از نمایندگان مجلس دیدار و طرح سوال بین وزرا و نمایندگان در کمیسیون‌ها را راهگشاتر می‌دانند. چرا که از استیضاح و عزل یک وزیر تا معرفی وزیر دیگر حدود سه ماه زمان صرف می‌شود و این امر جدای سیاست و تغییراتی است که وزیر بعدی در حوزه وزارتخانه خود در نظر میگیرد، که تمامی این موارد هزینه‌های اقتصادی و سیاسی را برای کشور در بر خواهد داشت.
"محمد دهقان" عضو هیئت رئیسه مجلس شورای اسلامی در گفتوگو با باشگاه خبرنگاران جوان؛ از مهمترین مسئله در به ثمر رسیدن یک استیضاح در مجلس پرده برداشت.
وی با اشاره به درخواست و اصرار برخی نمایندگان برای اعلام وصول استیضاح‌ها در مجلس اظهار کرد: فراکسیون‌های رسمی مجلس به دلیل آنکه استیضاح‌ها را در شرایط کنونی به صلاح کشور نمی‌دانند آن را تعقیب نمی‌کنند و مسلما در صورت عدم پیگیری یک استیضاح توسط فراکسیون‌های مجلس نتیجه‌بخش هم نخواهد بود.
به اعتقاد این عضو فراکسیون اصولگرایان رهروان ولایت هیئت رئیسه توصیه‌ای در شرایطی که نماینده هدفش از استیضاح تنها برکناری وزیر مربوطه باشد، نخواهد داشت.
استیضاحی بدون دستاورد
حال با تمام این تفاسیر این سوال در اذهان شکل میگیرد که استیضاحهایی که تاکنون صورت گرفته تا چه حد توانسته است مسیر ریل‌گذاری شده را در جهت اهداف استیضاح پیش ببرد؟ و اصرار برخی دیگر از نمایندگان بر درخواست خود مبنی بر استیضاح تعدادی دیگر از وزرا، به راستی مشکلات موجود را تا چه میزان حل و فصل خواهد کرد؟ شاید تا مدت زمان کوتاه باقی‌مانده از عمر مجلس کنونی، انتظار استیضاح وزرا به قدری دور از ذهن باشد، اما واقعیت آن است که تا آخرین لحظات عمر مجلس وقوع آن در صورت اراده مجلسیها و البته قصور دولتمردان در انجام خدمات دور از ذهن نیست.
